Strzyżew
Historia miejscowości
Najdawniejsze dzieje wsi Strzyżew
Ta duża wieś włościańska po raz pierwszy została wymieniona w dokumencie biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca w 1448 r. Trudno jest ustalić, w którym dokładnie roku powstała osada Strzyżew oraz skąd wzięła się jej nazwa. Wydaje się jednak prawdopodobne, iż ta ostatnia związana jest z czynnością „strzyżenia” owiec. Może to być nazwa dzierżawcza odrzeczownikowa lub odczasownikowa. Jest bowiem faktem, że występowały tu dobre warunki do hodowli owiec – gdyż rozległe łąki, pastwiska i zarośla stanowiły bazę do ich utrzymania. Latem, wczesną wiosną i późną wiosną owce wypasały się na pastwisku, zimą – ich główną paszę mogło stanowić zebrane latem siano. Jeszcze w XIX wieku spotykamy w Strzyżewie około 300 sztuk owiec tu hodowanych. W rejestrze poborowym powiatu łukowskiego z 1531 roku wieś Strzyżew z parafii Łuków miała 2 i pół łana ziemi uprawnej, tj. około 75 mórg (1 łan = 30 mórg). Było w tej wsi wójtostwo dziedziczne, które miało do swej dyspozycji 2 łany gruntu (bez kmieci – chłopów) oraz młyn na rzece Krznie Południowej . W 21 lat później (1552 r.) wieś królewska Strzyżew miała 17 osad (zagród), a wójt posiadał 2 łany gruntu i młyn, jak poprzednio.
W 1580 r. Andrzej Rzeczycki , wójt, płacił od 8 włók dziesięciny 8 florenów, a od 5 komornic bez bydła – 10 groszy, zaś od 1 komornicy, która posiadała własną krowę – 8 groszy.
W kolejnym rejestrze poborowym, tym razem województwa lubelskiego z 1620 r. zanotowano, że wójt Strzyżewa Sobiech od poddanych Jego Królewskiej Mości z dzierżawy pani Góreckiej, z 8 włók osiadłych, płacił 32 floreny dziesięciny.
W tomie XI „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i Litwy” (z XIX wieku) czytamy: „Wieś i folwark Strzyżew, powiat i parafia Łuków, leży 10 wiorst od Łukowa (Jedna wiorsta liczyła niecały 1 km – przyp. H. Sz.). Znajduje się tu starożytny okop „Bujniak”.
W 1888 r. folwark Strzyżew posiadał 968 mórg ziemi. Z tego grunty orne i ogrody zajmowały 414 mórg, łąki i pastwiska – 220, lasy – 287, nieużytki i place – 37 mórg. W tym czasie do folwarku należały 4 budynki murowane oraz 21 budynków z drzewa. Prawdopodobnie dwa budynki murowane istniejące obecnie – spichlerz i obora – funkcjonowały już wówczas. Dziś – stanowią one zabytek architektury.
Na najwyższym wzniesieniu w pobliżu wsi stał wiatrak, który stanowił ważny element krajobrazu wiejskiego. Nad rzeką Krzną Południową znajdowały się duże pokłady dobrego torfu, który był wydobywany wiosną i po wysuszeniu latem służył jako opał w okresie zimowym.
W 1888 r. w Strzyżewie były 52 osady (gospodarstwa) i mieszkało tu 449 osób. Wieś Strzyżew należała do starostwa łukowskiego. Wszystkie należności od mieszkańców egzekwowali urzędnicy starostwa.
Zatargi mieszkańców Strzyżewa z dzierżawcami i plebanami
Znane są zatargi, jakie – w XVII wieku – miały miejsce pomiędzy dzierżawcami wsi Strzyżew a kmieciami (włościanami, chłopami). Konflikty te związane były z samowolnym nakładaniem pańszczyzny z łana.
W 1611 r. mieszkańcy wsi wnieśli skargę do sądu referendarskiego (królewskiego) na dzierżawcę, który wymiar – ustalonej dla powiatu łukowskiego na 4 dni w tygodniu z łana – pracy pańszczyźnianej podniósł samowolnie do 6 dni. Sąd królewski nakazał dzierżawcy obniżyć odrabianie pańszczyzny do wysokości ustalonej dla Ziemi Łukowskiej, to jest do 4 dni w tygodniu. Dzierżawca zignorował werdykt sądu referendarskiego i nadal stosował swoje zasady poniżania i wykorzystywania kmieci.
Po raz wtóry sąd królewski skargę włościan ze Strzyżewa rozpatrzył 10 lipca 1654 r. Wydał wtedy dekret zabraniający podnoszenia pańszczyzny według widzi-mi się dzierżawcy i żądający dostosowania się do ustaleń przyjętych dla Ziemi Łukowskiej. Także ten dekret sądowy nie został wykonany.
Mieszkańcy wsi Strzyżew wiedli też spory z plebanami łukowskimi – jako, że zmuszani byli do oddawania dziesięcin na rzecz kapituły krakowskiej lub plebana łukowskiego. Do zatargów z księżmi dochodziło dość często.
W latach 1653 – 1654 mieszkańcy Strzyżewa w ogóle zaprzestali oddawania dziesięciny na rzecz plebana łukowskiego. Żyli bowiem w niezmiernie ciężkich warunkach materialnych, w odróżnieniu od ludzi związanych z parafią łukowską. To ich bardzo bolało.
Skargę mieszkańców Strzyżewa sąd rozpatrzył negatywnie – na korzyść plebana łukowskiego. Ostre słowa sądu referendarskiego i jego werdykt przywoływały chłopów do posłuszeństwa względem Kościoła.
Spory mieszkańców Strzyżewa z dzierżawcami trwały aż do zniesienia pańszczyzny i poddaństwa chłopów, przez cara Aleksandra II (czyli do 1864 r.).
Należy pokreślić, iż w wyniku carskiego ukazu uwłaszczeniowego chłopi otrzymali tę ziemię uprawną i łąki, które dzierżawili i obsiewali oraz zabudowania gospodarskie, które zajmowali. Ukaz carski podkopał byt dziedziców, którzy przestali korzystać z darmowej siły roboczej, a do prac w swych gospodarstwach musieli najmować komorników i wyrobników, a za wykonane prace – płacić. Wielkie gospodarstwa obszarnicze zaczęły w jeszcze większym stopniu zadłużać się w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim lub u bogatych Żydów. (Informację tę autor zdobył wertując księgi notarialne oraz hipoteczne majątków ziemskich powiatu łukowskiego).
Konflikty dotyczyły nie tylko chłopów. Także służba folwarczna (tzw. fornale) wiodła spory z właścicielami lub dzierżawcami folwarków ziemskich o wysokość wynagrodzeń, termin wypłat w pieniądzach i naturze, o wyrąb drzewa z lasów i inne. Problemy te znikły dopiero po wprowadzeniu reformy rolnej jesienią 1944 roku i parcelacji majątków ziemskich powyżej 50 ha.
Dzieje majątku ziemskiego w Strzyżewie
Duże majątki ziemskie w Polsce zaczęły powstawać już we wczesnym średniowieczu. Eksport pszenicy, skór i wołów za granicę zwiększył zainteresowanie stanu szlacheckiego uprawą ziemi i hodowlą bydła. Z tego względu w końcu XV w. i na początku XVI w. wzrosło zainteresowanie szlachty, magnatów oraz sołtysów powiększaniem gospodarstw obszarniczych.
Początki tworzenia się majątków ziemskich na Ziemi Łukowskiej należy wiązać z nadaniami królewskimi dla rycerzy za ich waleczność. Później – także lokalna arystokracja, posiadająca duże majątki ziemskie, nadawała swym urzędnikom działy ziemi, często w ramach planowanego rozwoju osadniczego na tym terenie, słabo dotychczas zaludnionym.
Trudno jest dokładnie określić, w jaki sposób tworzony był majątek w Strzyżewie i kiedy to miało miejsce. Wydaje się, że początek majątku miał miejsce w XV wieku. Potem do rozwoju posiadłości niewątpliwie przyczynili się wójtowie Rzeczycki, a potem Sobiech (XVII w.). Dostępne dokumenty archiwalne obejmują koniec XIX wieku i nie są pełne. Od r. 1875 do połowy 1915 pisane były w języku rosyjskim. Ten okres to czas rusyfikacji tych terenów przez rząd carski.
W II połowie XIX wieku dobra ziemskie Strzyżew obejmowały folwark w Matysach, częściowo w Gzarach Szaniawskich i Salomonach z przyległościami i przynależnościami w powiecie i obwodzie łukowskim (województwo podlaskie).
Właścicielem w/w majątków w końcu XVIII w. i na początku XIX w. był Maurycy Iżycki , który dobra te nabył za kwotę 58 275 reńskich w srebrze. Po jego śmierci połowę dóbr przejęła jego żona Balbina z Romerów Iżycka . W 1828 r. Balbina Iżycka ponownie wyszła za mąż za Ostrowskiego . Ponadto spadkobiercami w/w majątku byli synowie: Marian i Stanisław Iżyccy .
W roku 1830 wnuk Iżyckich, Maurycy Nowowiejski , czwartą część z 5/30 kupił od Macieja Iżyckiego za sumę 12 000 reńskich w srebrze. Formalności z zakupem załatwiono w dniu 4 marca 1834 r. Wdową po Maurycym Nowowiejskim była Karolina z Kozłowskich Nowowiejska.
9/21 majątku w Strzyżewie nabył, w dniu 21 lipca 1860 r., Sylwester Bolesta za sumę 48 000 reńskich w srebrze. W dniu 12 czerwca 1862 r. inną część majątku nabył Edward Okuń za sumę 380 000 złp. Wkrótce (25.10.1862 r.) nabytą przez Okunia część kupił Ryszard Wyczałkowski za sumę 65 935 reńskich w srebrze.
Z dóbr Strzyżew został wydzielony folwark Wagram , który z 1888 r. nomenklaturą Pulków , posiadał 1383 morgi ziemi (z tego gruntów ornych i ogrodów – 182 morgi, łąki – 88, pastwiska – 2. Lasów było tu 1084 morgi, a nieużytków – 26).
Właściciel części dóbr Strzyżew, Sylwester Bolesta, sprzedał je w dniu 21 lipca 1863 r. (za sumę 12 900 reńskich w srebrze) Karolinie z Kozłowskich Nowowiejskiej.
W wyniku ukazu carskiego, z 19 lutego 1864 r., włościanie z dóbr Strzyżew otrzymali 449 mórg i 117 prętów ziemi dla 59 osadników (w tym 5 mórg i 209 prętów nieużytków).
Średnio – jednemu osadnikowi przypadło 7,8 morgi gruntu pouwłaszczeniowego. Poza tym mogli oni korzystać z następujących służebności: zbierać w lesie dworskim po 1 furze tygodniowo (latem) leżaniny (kolki i suche gałęzie) oraz 2 fury zimą tygodniowo na osadę drzewa, bez użycia siekiery. Na płoty, co 3 lata, pobierać po 30 kołków i po 3 parowołowe fury chrustu lub po 1 furze parowołowej żerdzi na osadę. Wolno im było także paść swój inwentarz wspólnie z dworem w części lasu dworskiego, dotykającej gruntów włościańskich na obszarze 436 mórg i 45 prętów (dla 24 koni, 45 wołów, 99 krów i 272 owiec).
Późniejszym właścicielem dóbr Strzyżew został Ludwik Błociszewski , który majątek nabył 2 lipca 1867 r. za kwotę 75 000 rubli w srebrze. Waleria z Cielemęckich Błociszewska , żona Ludwika, właścicielka sumy 3 975 rubli w srebrze, zabezpieczyła kaucję dla Towarzystwa Drogi Żelaznej Warszawsko – Terespolskiej na pewność wykonania podkładów pod szyny kolejowe, zgodnie z zawartym kontraktem oraz wywózki nasypu pod tory kolejowe. Suma należna dla właściciela dóbr, Ludwika Błociszewskiego, za w/w podkłady i prace ustalona została na 2 245 rubli w srebrze. Wymienione podkłady oraz wykonanie nasypu miało nastąpić w roku 1876.
Brat Ludwika, Aleksander Błociszewski , posiadał majątek w Olszewnicy . Obaj bracia Błociszewscy byli zadłużeni w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim oraz u zamożniejszych gospodarzy, a często również u Żydów.
Po śmierci Ludwika Błociszewskiego majątek w Strzyżewie przejął jego syn Kazimierz Błociszewski , który gospodarował tu również ze zmiennym szczęściem. I on był zadłużony – tak jak ojciec.
W razie nie spłacania kredytów i pożyczek Bank Rolny oraz inni pożyczkodawcy kierowali za pośrednictwem sądu majątek lub jego część na licytację. W latach 30-tych XX wieku zlicytowanych zostało kilkadziesiąt hektarów ziemi ornej i łąk oraz – za pośrednictwem Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Lublinie – sprzedano rolnikom na powiększenie gospodarstw rolnych oraz na zakładanie nowych. Kupującym rolnikom państwo udzielało preferencyjnych, nisko oprocentowanych kredytów na wykup ziemi.
W dniu 6 września 1937 r. (przed śmiercią) dziedzic Kazimierz Błociszewski majątek Strzyżew podzielił rejentalnie między swoje dzieci w trzech równych częściach dla: Celiny – Marii, Władysława – Grzegorza i Lucjana – Stanisława Błociszewskich .
Celina pracowała w aptece w Warszawie. Żona Lucjana była nauczycielką w Szkole Powszechnej w Strzyżewie. Sam Lucjan Błociszewski został aresztowany i zginął (prawdopodobnie) w obozie koncentracyjnym. Natomiast Władysław – Grzegorz zginął w Związku Radzieckim, wraz z innymi oficerami polskimi. Żyje prawdopodobnie syn Lucjana i Marii.
Maria Błociszewska wyszła ponownie za mąż, za Piotra Krawczuka – nauczyciela, który pracował w okresie okupacji niemieckiej w Szkole Powszechnej w Strzyżewie i tu zorganizował tajne nauczanie.
Majątek ziemski w Strzyżewie był, w 1944 r., własnością rodziny Błociszewskich. Liczył on ponad 326 ha (w tym 160 ha ziemi ornej oraz 145 ha lasów). Został rozparcelowany 23 października 1944 r. pomiędzy 93 chłopów małorolnych i bezrolnych.
Henryk Szczęśniak
