Role

Historia miejscowości

Dziedzice na Rolach
Wieś Role po raz pierwszy została wymieniona w pierwszej połowie XV w., w 1448 roku wśród 6 nowych osad. Kodeks Dyplomatyczny Małopolski wymienia osadę Czerwone Role. Wcześniejsze dokumenty z lat 1418 i 1435 nie wymieniają tej nazwy. Należy przypuszczać, że powstała ona między rokiem I418-1448, czyli w okresie dynamicznego zasiedlanie terenów wokół Łukowa przez szlachtę mazowiecką.
Wydaje się, że głównym powodem powstania folwarku w Rolach, Borzymach, Sulejach i Nurzynie, podobnie jak w całej Polsce był duży popyt na płody rolne oraz ich stosunkowo wysokie ceny. Uprawiana ziemia przynosiła coraz wyższe dochody ich właścicielom. Średnia wielkość istniejących folwarków w XV wieku wynosiła od 60-80 ha. Wspomniane już folwarki przez dłuższy czas stanowiły rozległe dobra ziemskie należące do właściciela w Rolach.

Początki
Pierwszym osadnikiem wsi Role był prawdopodobnie mieszkaniec o nazwisku Rola. Herb ROLA w tym czasie był już używany w Polsce oraz na Litwie. Pierwszy mieszkaniec osady przyjął swe nazwisko od nazwy osady lub od używanego wcześniej herbu. Był rycerzem i walczył prawdopodobnie pod Grunwaldem. Otrzymał od króla 2-3 łany ziemi, osiadł na folwarku, przekuł "miecz na pług" i stał się ziemianinem czyli szlachcicem.
Kolejna zachowana wzmianka w źródłach archiwalnych o Rolach pochodzi z 1531 roku. Adolf Pawiński podaje, że w 1531 r. Role miały jako mieszkańców tylko szlachtę bez kmieci pracujących na roli, która to szlachta siedziała na 12 łanach, czyli 360 morgach ziemi /1 łan to 30 mór/ i sama te łany uprawiała.
W 1552 r. w Rolach wykazano szlachtę bez kmieci, gospodarującą na 2 łanach, a także młyn o jednym kole korzecznym, to znaczy że woda doprowadzana była górą na koło. A. Pawiński pod datą 1586 r. podaje, że w tym roku podatku z tej wsi płacił Stanisław Rola od kilku właścicieli z 8 łanów, które sami uprawiają, od 3 zagród z rolami i jednej zagrody bez roli / wyrobnik /. Ten sam Stanisław Rola płacił równocześnie i z wsi Suleje, co oznaczało że był też właścicielem cząstki w tej osadzie.
W Archiwum Głównym Akt Dawnych zachowała się księga poborowa, w której pod rokiem 1564 zapisano, że w Rolach mieszkała tylko szlachta sama uprawiająca swoje 11 łanów ziemi. Pod rokiem 1589 stwierdzono, że w Rolach właściciele płacili podatek z 8 łanów / 240 mórg / ziemi szlachta sama ją uprawiająca. Trzy zagrody były z rolami, jedna zagroda bez roli i jedna komornica bez bydła, to znaczy uboga, bo bogatsza miała przynajmniej jedną krowę.
W 1620 roku z Krzysztof Rola z Ról, komornik graniczny łukowski z cześnikami swymi, to jest ze współwłaścicielami, zapłacił pobór / specjalny podatek uchwalony przez Sejm/ z 6 łanów. Ten sam Krzysztof Rola opłacił wtedy podatek z Borzymów i Sulej.
Należy więc przypuszczać, że w Rolach w końcu XV w. powstawał kilkuwłókowy majątek ziemski ,oraz ,że w tej osadzie występowało kilka zagród szlachty zagrodowej / zaściankowej/, która sama uprawiała ziemię, nie zatrudniając do pracy chłopów pańszczyźnianych. Ci osadnicy mieli do swej dyspozycji najczęściej jedną włókę ziemi. Szlachta zagrodowa w okresie nasilonych prac gospodarskich korzystała z najemnej siły roboczej, to jest z komorników i wyrobników, którzy mieszkali we wszystkich wsiach.
Wydaje się, że pierwszym właścicielem tworzącego się folwarku był Stanisław Rola, który posiadał kilkuwłókowy majątek ziemski. Zostaj on powiększony na początku XVII w. o posiadłości ziemskie w Borzymach i Sulejach, a jeszcze później o dobra ziemskie w Kurzynie. Niewielki majątek w Borzymach i Sulejach przeszedł na własność dziedziców z Ról między rokiem 1580 a1620. Znanym dziedzicem dóbr Role, i innych, na początku XVII w. był Krzysztof Rola. Według znanych źródeł Jan Borzym płacił podatek z Borzymów i Sulejów w 1531 roku z 3 i 3/4 łana oraz z młyna, położonego nad rzekę Krzną Północną. Majątek ten był własnością dziedzica z Ról w 1620 r.

Role Mysłowskich
Nie jest wiadomym, do którego roku Krzysztof Rola i być może jego następcy byli właścicielami majątku. Nie wiadomo również kiedy i od kogo folwark nabyli Tomasz i Aniela z Celińskich, małżonkowie Radomyscy. Wiadomym jest, że sprzedali go Urbanowi Mysłowskiemu 28 czerwca 1773 r. za sumę ustaloną 15.000 złp. Zakup ten został dokonany mocą umowy notarialnej, co zostało odnotowane w Aktach Ziemskich Łukowskich 11 marca 1774 r. W skład zakupionych dóbr Role wchodziły części we wsiach Borzymy, Nurzyna, Role i Suleje. Dziedzic Mysłowski swe dobra powiększał poprzez zakup dodatkowych części. W 1774 r. kupił od Anny z Turskich Mysłowskiej – matki, części wsi Nurzyna, Borzymy i Suleje za 1.000 złp. Część we wsi Role kupił w 1775 r. od Józefa Lipińskiego za sumę 1.800 złp, a części we wsiach Borzymy, Nurzyna, Role i Suleje w 1796 r. od Michała Grochowskiego za sumę 6.000 złp. Role nabył w 1788 r. za sumę 126 000 złp od Jana Roli. Część we wsiach: Borzymy, Role i Suleje nabył 15 lipca 1801 roku za sumę 8.500 złp, od Tekli ze Skrzyszowskich i Pawła, małżonków Izdebskich.
Wartość dóbr ziemskich w Rolach za rządów dziedzica Urbana Mysłowskiego wzrosły w latach 1773-1820 z 15.000 do 74.000 złp. Każdy z 4 folwarków tworzących dobra został w jakimś zakresie powiększony. Najwięcej w Rolach i Sulejach, mniej w Borzymach, a najmniej w Nurzynie.
Po śmierci Urbana Mysłowskiego w 1830 r. jego majątek został podzielony między dzieci Kazimierza i Tekli z Mysłowskich. Ich matką była Franciszka ze Skrzy szewskich Mysłowska, oraz dzieci z drugiego małżeństwa - Salomei i Adama Mysłowskich, z drugiegio małżeństwa -Idzińska. Każde z dzieci otrzymało po czwartej części majątku. Natomiast folwark Role przypadł Helenie z Idzirńskich Jasieńskiej, małżonce Alojzego Jasieńskiego. Ta nie planowała tu gospodarować i w krótkim czasie sprzedała go Franciszkowi Russyanowi w 1830 r.
Russyan miał też swe części w dobrach innych wsi , jak Rogale. Po 4 latach sprzedał Role przedostatniemu właścicielowi folwarku . Majątek kupił Michał Hieronim Skomorowski w 1834 r. za sumę szacunkową 24.000 złp.
Pozostała część dóbr Role znajdującą się we wsiach: Borzymy, Nurzyna i Suleje znalazła się w rękach Jana Nepomucena i Tekli z Gostomskich, małżonków Idzińskich. z szacunkiem 55.700 złp, a wartość majątku w Rolach wy szacowano na 18.526 złp.

Role Skomorowskich
Nowym właścicielem folwarku Role został Michał Hieronim Skomorowski. W skład folwarku wchodziły: siedliska, z ogrodami i sadami, polami, łąkami, pastwiskami, zaroślami, lasem, propinacją, czyli produkcją gorzałki, zasiewami ozimymi i nasieniem na zasiewy wiosenne.Niewielką sumę zaciągniętego kredytu, a nie spłaconego przez poprzednika, przejął do dalszej spłaty, pomniejszając ustaloną kwotę o tę sumę. Nastąpiło pogorszenie się koniunktury w rolnictwie, spadły ceny na płody rolne, odeszła darmowa siła robocza. Każdy właściciel ziemski w tej sytuacji musiał zatrudniać ludzi do prac w gospodarstwie rolnym oraz ich wynagradzać. Kondycja ekonomiczna gospodarstw rolnych uległa pogorszeniu, właściciele dóbr ziemskich zmuszeni byli do zaciągania kredytów w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim. Do tych właścicieli ziemskich, którym wiodło się gorzej należał Michał Hieronim Skomorowski, dziedzic folwarku Role. W ciągu 18 lat / 1848-1860/ sprzedał kilkanaście działów gruntu za sumę 706 rubli w srebrze, to jest ponad 3.400 złp. Za tę kwotę można było kupić około l i 1/2 włóki ziemi średniej jakości. Ziemię tę sprzedał Józefowi Radomyskiemu w 1848 r. Kilka działów gruntu za sumę 45 rbs, Antoniemu i Mariannie, małżonkom Nurzyńskim, a kilkanaście działów gruntu za sumę 174 rbs oraz siedlisko, chałupę, 3 kawałki łąki za 75 rbs. Antoniemu Dziewulskiemu. Wziął też zastaw od Andrzeja Nurzyńskiego w wysokości 158 rbs., w zamian przekazał kilka działów gruntu do użytkowania na okres 3 lat, to jest na czas pożyczki. Takiej samej transakcji dokonał też z Karolem Lipińskim w 1859 roku. Juliannie i Pawłowi małżonkom Rolom sprzedał siedlisko za sunę 67 rbs w 1860 r. Michał Skomorowski sprzedał więcej działek niż tu wymieniłem, ponieważ występuje tu luka w s prze dąży w latach 1848-1858., kiedy też sprzedawał działki.
Michał Hieronim Skomorowski miał żonę Emiiię z Rozwadowskich, córkę właściciela majątku ziemskiego w Turzych Rogach. Państwo Skomorowscy mieli 4 dzieci : Lucynę Skomorowską, małżonkę Seweryna Kałużyńskiego, Tymoteusza Skomorowskiego- aptrkarza w Białobrzegach k. Radomia, Juliana Władys ława Skomorowskiego, odbywającego służbę wojskową oraz najmłodszą córkę Stanisławę Skomorowską, określaną w I862 r. jako nieletnią. Dziedzic Skomorowski gospodarował w majątku Role w latach 1834 - 1862, to jest 28 lat. Będąc w starszym wieku i mając niezbyt dobry stan zdrowia, postanowił sprzedać dobra Role.

Role Chrempińskich
W dniu 19 lutego -1862 roku w Kancelarii Rejenta Okręgu Łukowskiego stawili się Michał Hieronim Skomorowski oraz Wojciech Chrempiński, mieszczanin łukowski, utrzymujący się z własnych funduszy, w celu zawarcie aktu notarialnego kupna- sprzedaży majątku ziemskiego w Rolach. Dziedzic Skomorowski sprzedawał majątek w całości, to jest ze wszystkimi przynależnośćiami i przy ległościami. W jego skład wchodziły siedliska z ogrodami, sadami, polami, lasami, pastwiskami, zaroślami, ugorami i innymi nieużytkami.
Na majątku tym ciążył kredyt zaciągnięty przez Michała H. Skomorowskiego w wysokości 5.400 złp ze spłatą do roku 1866. Prócz kredytu Skomorowski winien był jeszcze spłacenie innych pożyczek. Oprócz tego miał spłacić dzieci, to jest córki Lucynę i Stanisławę oraz synów Tymoteuszy i Seweryna Władysława. Łącznie wszystkim dzieciom miał wypłacić 4.356 rbs . Najwięcej najmłodszej Dtanislawie - 1.406 rbs 3 i pół kopiejki. Wszystkich miał spłacać bez procentu w ciągu 3 lat od zawarcie umowy i przejęcia majątku. Wojciech Chrempiński jednak najmłodszej córki Skomorowskiego, wówczas 20-letniej, nie spłacał, bowiem w krótkim czasie z nią się ożenił. Jeszcze w tym samym roku urodił się im syn Kazimierz, który był ostatnim dziedzicem w Rolach. Zmarł w 1948 r. i pochowany został na cmentarzu parafialnym w Łukowie.
Dotychczasowym właścicielom majątku miał Wojciech Chrempiński płacić rocznie 100 rbs oraz w naturze dostarczać 20 korców każdego zboża, I5 korców owsa, 6 fur siana z Grudki, opał potrzebny zimą i latem oraz mieszkanie do czasu wybudowania własnego domku, utrzymać 4 krowy na oborze, dać 1 morgę 300 m kw. ziemi ornej na warzywa i ziemniaki, które Wojciech Chrempiński sam doprawi, a Skomorows ki .pozostałe prace sam wykona. Jeśliby żona sprzedającego Michała Skomorowskiego, Emilia z Rozwadowskich owdowiała , wówczas Wojciech Chrempiński przejmie obowiązek płacenia dożywocia.
Wojciech Chrempiński wybrał zły czas na kupno majątku ziemskiego, bowiem po niespełna 2 latach od daty sfinalizowania powyższej umowy, car Aleksander II wydał ukaz o zniesieniu pańszczyzny. W wyniku tego aktu kilka mórg przeszło na 5 rodzin włościańskich, którzy w tym majątku odrabiali pańszczyznę. Chłopi pracujący za darmo na pańskim, otrzymali wszystko to co dzierżawili u pana. Włościanie mieszkający w Rolach z pewnością mieli własne gospodarstwa, choć może mniejsze niż szlachta zagrodowa i mało dzierżawili od dziedzica.

Chyba i dwór był nie największy
Od ukazu carskiego właściciel ziemski musiał najmować ludzie do pracy w gospodarstwie rolnym. Niezbyt wysokie plony z hodowli inwentarza i produkcji rolnej oraz spłata rodzeństwa żony Stanisławy, jak również podatki i spłata kredytu zaciągniętego w Towarzystwie Ziemskim Kredytowym, zmuszały do sprzedaży częściami majątku ziemskiego. W ciągu tylko 10 lat sprzedał kilkadziesiąt działek gruntu za sumę ponad 2.000 rbs., to jest około 2 włók. Na krótko przed śmiercią ożenił się jego syn Kazimierz z Wiktorią z Jastrzębskich, pochodzącej zJastrzębia.

Ostatni z dziedziców
Przyjmuje się, że ostatnim dziedzicem w Rolach był Kazimierz Chrempiński s. Wojciecha, urodzony w 1862 r. Był on właścicielem coraz mniejszego majątku ziemskiego i systematycznie jego części sprzedawał. Potrzeb miał dużo, bowiem na świat przyszło 5 dzieci, z tego najstarsza Stanisława z męża Bogusz, urodziła się w 1911 r., a najmłodszy Michał w 1927 r. Gospodarstwem w bardzo dużym stopniu było podporządkowane żonie Wojciecha Chrempińskiego, Wiktorii, która pochodziła ze wsi i na pracach w gospodarstwie rolnym dobrze się znała. Jej obowiązkiem była kontrola pracy zatrudnionych tu ludzi oraz czuwanie nad całością. Ona też w największym stopniu zajmowała się wychowywaniem dzieci: Stanisławy, Heleny, Jerzego, Krystyny i Michała.
Kazimierz Chrempiński był społecznikiem, człowiekiem zaangażowanym w życie wsi, gminy Celiny i powiatu. Przez okres ponad 30 lat z małymi przerwami był radnym wsi Role do Gminy Celiny z siedzibą w Nurzynie. Przez co najmniej jedną kadencję był wójtem Gminy Celiny, a jego kadencja skończyła się w 1914 . W tym czasie mocą decyzji radnych gminy zwieziono do wsi Role z brzozowickiego lasu ponad 100 m kloców sosnowych z przeznaczeniem, prawdopodobnie na budowę szkoły początkowej. Drzewo to przecierali miejscowi tracze w 1915 r. Bale z tego drzewa przeznaczone były na. budowę mostów w Gminie Celiny, a z niewielkiej ilości desek, w 1916 r., zbudował dziedzic kapliczkę drewnianą. Z pozostałym przetartym drzewem nie wiadomo co się stało ?
Kazimierz Chrempiński miał duże poważanie we wsi. Ludzie nazywali go dziedzicem. Nie poparte było to ani majętnością, bo posiadał nieco ponad 24 ha ziemi, ani warunkami życia. Wyróżniał się tym, że jego dzieci nie pracowały na gospodarstwie rolnym, w jakimś stopniu różniły się od swoich rówieśników pochodzeniem, uważały się nieco ważniejsze od swych koleżanek. Taki styl zachowania miał miejsce do wyzwolenia w lipcu 1944 r. Po II wojnie światowej syn Jerzy wyjechał z Ról do pracy w okolice Sędziszowa, gdzie pełnił prawdopodobnie funkcję leśniczego. Zmarł w 2000 r.
Przed wojną ukończył małą maturę. W okresie okupacji należał do Szarych Szeregów, w Rolach był organizatorem AK do 1943 r. Był ścigany przez Gestapo, musiał ukrywać się, a następnie opuścił wieś i wyjechał pod zmienionym nazwiskiem do Warszawy. W czasie okupacji w Rolach uczył się na tajnym komplecie, przygotowując się do dużej matury.
Plo śmierci matki Stanislawy ze Skomorowskich Chrempińskiej w 1896 r. gospodarzył razem z ojcem.
Ożenił się prawdopodobnie w 1910 r. mając 48 lat. W latach 1915 - 1918 był Komendantem Gminnym Policji w Gminie Celiny. Wchodził też w skład Gminnej Rady Szkolnej i przez okres kilku kadencji był jej członkiem. Na zebraniu wsi Role w 1927 r. został wybrany do składu Komitetu Budowy Szkoły w tej miejscowości. Najdłużej był radnym ze wsi Role do Gminy Celiny, obok Michała Celińskiego i Antoniego Krasuskiego. W 1937 roku wybrany został do Rady Szkolnej Powiatowej w Łukowie. Pełnił jeszcze inne funkcje społeczne..
Najmłodszy syn Michał ukończył na Komisji Kształcenia Nauczycieli maturę pedagogiczną i był nauczycielem w Rolach, gdzie pracował w latach 1947 - 1954.W 1949 roku ożenił się z początkującą nauczycielką, córką kierownika szkoły Anny Rybickiej , Marią Cecylią Rybicką. W 1954 roku Michał i Maria z Rybickich Chrempińscy wyjechali do Warszawy Rembertowa.
Znaczną część majątku sprzedał Kazimierz Chrempiński 19 marca'1918 r. Działki kupili ci rolnicy, którzy je użytkowali od 1914 r. Właściciel majątku nie mógł oddać pożyczonych pieniędzy. Dał im za to / za procent/ działy ziemi do użytkowania do czasu aż spłaci dług. Ponieważ nie miał za co go spłacić zgodził się na formalną sprzedaż. Kupili ją następujący rolnicy wsi Role: Józef Mościcki s. Antoniego; Ignacy Dziewulski s.Wojciecha, Franciszek Sule;j s. Jakuba, Paweł Rola s. Adama, Józef Pszczółłkowski s. Wojciecha. W transakcji tej sprzedał Chrempinski ponad pół włóki ziemi za sumę 3 672 marki niemieckie/.
Przed śmiercią Kazimierz Chrempiński mająć 76 lat rozpisał majątek między swoje dzieci. Każde z nich sprzedawało swoją część, oprócz córki Stanisławy, która wyszła za mąż za Henryka Bogusza, zam.ieszkalego przed II wojną na Farfaku/ Po wyjściu za mąż otrzymała wiano w postaci pieniędzy, za które mąż mechanik wybudował dom i warsztat mechaniczno - samochodowy. Zmarła w 1991 roku w wieku 81 lat i pochowana została na cmentarzu parafialnym w Łukowie. Syn Michał zmarł nagle w latach 80. XX w. Żyje jeszcze córka Helena, która mieszka w Warszawie oraz Krystyna, żona leśnika w Radomskiem.
Rodzina Chrempińskich mieszkała w starym, zabytkowym dworku zbudowanym jeszcze przez Michała Skomorowskiego w I połowie XIX w. Był to dworek drewniany, czterospadowy, parterowy, kryty słomą o 2 pomieszczeniach różnej wielkości. Do wnętrza wiódł wysunięty do przodu ganek, od strony zachodniej, gdzie znajdowało się główne wejście. Dworek ten otoczony był krzewami i drzewami, a od strony południowej w jego pobliżu znajdował się sad. Ze starszych drzew w latach 60. XIX wieku było jeszcze kilka wiązów, a z krzewów były tu krzaki śnieguliczki oraz zdziczałe krzaki róż. Na siedlisku, obok zabytkowego dworku, zachowała się w tym czasie niewielka stodoła oraz budynek inwentarski, które zostały sprzedane Czesławowi Sulejowi s. Józefa. Zabudowania dworskie były usytuowane na nieco wyższym terenie, po prawej stronie drogi, od strcny południowej. Fotografia przedstawia dwór po jego sprzedaży i pochodzi z 1963 r.

Henryk Szczęśniak