Gołąbki

Historia miejscowości

Wieś przy trakcie
Wieś Gołąbki leży w odległości 6 km od Łukowa, przy drodze łączącej Siedlce z Lubliniem przez Radzyń Podlaski - Lubartów. Po raz pierwszy osadę tę w swym dokumencie wymienił biskup krakowski Wojciech Jastrzębiec w 1418 r., kiedy ustalał granice między parafią łukowską, a nowo powołaną parafią zbuczyńską.
Wśród kilkunastu wsi wymienionych przez biskupa Jastrzębca, należących do parafii łukowskiej, znalazła się osada Gołąbki. Trudno jest ustalić kiedy ona powstała, gdyż brak jest dokumentów źródłowych. Jednak wiadomym jest, że powstała ona w okresie największego rozwoju osadnictwa wokół Łukowa. A jego dynamiczny rozwój nastąpił po podpisaniu Unii Polsko-Litewskiej w 1586 r. Od tego czasu zamieszkałe na wschodzie i północy plemiona przestały napadać na tereny polskie. Ziemia ta porośnięty głównie lasami i krzakami była dobrym terenem dla przybywających, głównie z Mazowsza osadników. Byli to najczęściej rycerze wsławieni walecznością i bohaterstwem w wojnach prowadzonych przez królów polskich, broniących granic polskich. Takich rycerzy królowie suto nagradzali, dając im od 2-5 łanów, dotychczas tu niezagospodarowanych. Być może pierwsi mieszkańcy byli tymi rycerzami, którzy przekuli miecze na pługi i pozostając na wsi stali się szlachtą. 

Początek dał Gołąbek
W rejestrze poborowym województwa lubelskiego - Ziemia Łukowska w 1620 r. - znajduje się informacja, że Wojciech Gołąbek płacił podatek z półwłóczka, tzn. z polowy włóki, czyli 15 mórg ziemi, którą sam uprawiał 1 floren, a z dwóch zagród 1 floren 18 groszy. Podatek z tej wsi w 1620 r. wynosił 2 floreny 18 groszy. Z sumy opłacanego podatku można wnioskować, że pozostali dwaj osadnicy mieli również około pół włóki ziemi. Nie ma mowy o majątku ziemskim, którego początki z pewnością miały tu w tym czasie miejsce. Właściciel takiego majątku płacił podatek oddzielnie i dlaczego tego nie uwzględniono, trudno dociec. Brak jest materiałów źródłowych kiedy powstały dobra ziemskie w Gołąbkach? Później folwark w tej wsi był znaczny, nawet jeszcze po uwłaszczeniu włościan w 1864 r.
Prawdopodobnie pierwsi mieszkańcy nosili nazwisko rzeczownikowe od nazwy wsi - Gołąbek. W zasadzie szlachta tu mieszkająca miała nazwiska przymiotnikowe, utworzone od nazwy miejscowości, jak Jeziory-Jezierski, Dminin - Dmiński, Rzymy - Rzymowski, itd. Według tej zasady mieszkaniec wsi powinien nazywać się Gołębski lub podobnie. Jednak każda reguła ma wyjątki. Mieszkaniec Ról czy Sulej nie nazywał się Solski czy Sulejski lecz Hola i Sulej. Były więc i takie przypadki, że mieszkańcy jakiejś wsi nie przyjmowali nazwiska kończącego się na - cki lub - ski lecz rzeczownikowe takie jakie nosiła wieś.
Wydaje się jednak, że folwark Gołąbki powstał w drugiej połowie XVI w. i rozwijał się w wiekach następnych, powiększając swój obszar często niezgodnie z prawem. Funkcjonował on obok szlachty zagrodowej, która w tym czasie posiadała niezbyt duże gospodarstwa rolne i sama je uprawiała, nie korzystając z darmowej siły roboczej chłopów pańszczyźnianych. We wsi szlacheckiej, w której funkcjonował majątek ziemski, były również osady włościańskie. Do tych wsi przybyli prawdopodobnie komornicy lub wyrobnicy, którzy poszukiwali pracy. Zgodnie z uchwałami Sejmu w Piotrkowie Trybunalskim z 1496 r. stawali się poddanymi właściciela majątku oraz zobowiązani byli do odrabiania pańszczyzny. Mieli zakaz opuszczania wsi bez zgody pana, kupowania ziemi, wykonywania innych ciężarów nałożonych przez sejm oraz pana. Panna czy kawaler z tych dóbr mogli opuścić wieś i pójść do innego pana, ale związek małżeński musieli zawrzeć tylko za zgodą swego dobrodzieja. Włościanie odrabiali pańszczyznę i inne ciężary na nich nałożone również w dobrach ziemskich biskupich, zakonnych, parafialnych, królewskich, książęcych, hrabiowskich i dziedziców, których majątki ziemskie znajdowały się około 150 lat temu prawie w każdej wsi. Uwłaszczenie włościan objęło wszystkie majątki ziemskie, stąd wiadomo kto z chłopów i z jakiego majątku otrzymał część ziemi, którą dołączył do swojego gospodarstwa. Poza tym komornicy stali się samodzielnymi gospodarzami.

Podziały i sprzedaże
Trudno jest ustalić, z braku materiałów, kiedy dobra Gołąbki znalazły się w posiadaniu Kacpra Cichowskiego. Należy przypuszczać, że był ich właścicielem w II połowie XVIII w., bowiem odsprzedał je Stanisławowi Józefowi Rozwadowskiemu, który w tym czasie posiadał wraz z bratem część dóbr ziemskich w Turzych Rogach. Transakcja ta miała miejsce 27 kwietnia I858 r. Po jego śmierci drugą część majątku sprzedała po nim żona Joanna z Suszkowskich Cichowska za umówioną sumę 180 tys. złp, czyli za 27 tys. ruble w srebrze.
Natomiast majątek Jeziory kupił Stanisław Józef Rozwadowski 17 stycznia 1842 r. za 10 tys., czyli 1.500 rs od sukcesorów Antoniego Czerskiego, to jest od Józefa Kalasantego Czerskiego, Wiktorii z Czerskich Grabowskiej, Anny z Czerskich Zielińskiej, Karoliny z Czerskich Ostojskiej, Zofii z Czerskich Krassowskiej oraz Jana Feliksa Czerskiego. Część z majątku tej wsi kupił Stanisław Józef Rozwadowski od Antoniego Zimocha w 1847 r.
Po tych zakupach Stanisław Józef Rozwadowski stał się właścicielem majątku obejmującego folwark Gołąbki i Jeziory, obejmując przed uwłaszczeniem chłopów w 1864 r. 1989 mórg, w tym grunty orne i ogrody - 465 mórg 154 pręty, łąk polnych - 116 mórg 215 prętów, lasy -492 morgi 145 pręty, zarośla - 150 mórg 201 prętów, bagna - 298 mórg 67 prętów, nieużytki, czyli wały, drogi, rowy, granice, tereny pod zabudową 43 morgi 166 pretow.
Majątek w Jeziorach w tym czasie miał 600 mórg, w tym grunty orne i ogrody –230 mórg 118 prętów, łąki - 55 mórg 65 pręty, lasy -10 mórg 2 pręty, zarośla -154 morgi 56 prętów, bagna - 64 morgi 296 prętów, wody - 44 pręty, nieużytki - 5 morg 200 prętów.
Właściciel dóbr Gołąbki i Jeziory Stanisław Józef Rozwadowski ze względu na spłaty rodzinne oraz na trudną sytuację obszarniczych gospodarstw rolnych, spowodowaną ukazem carskim z 19 lutego 1864 r., zaczął stopniowo sprzedawać częściami wcześniej nabyte dobra ziemskie. W dniu 21 maja 1867 r. z folwarku Jeziory sprzedał Franciszkowi Jezierskiemu dwie płuski gruntu za sumę 515 rs., a ponad dwa miesiące wcześniej także Janowi Jezierskiemu, Franciszkowi Jezierskiemu, Ewie z Ryszkowskich Sadowskiej, Florianowi Turskiemu, Wawrzyńcowi Kudlakowi, Franciszkowi i Rozalii z Nowosielskich Borkowskim oraz Mikołajowi i Franciszce Matysiakom.
W dniu 4 kwietnia 1873 r. Stanisław Józef Rozwadowski dobra Gołąbki i pozostałą część folwarku Jeziory wydzierżawił Stanisławowi Twarowskiemu za sumę dzierżawną 5.750 rs. Pozostałą część majątku sprzedał w lipcu 1871 r. Karolowi i Tekli małżonkom Karwowskim. Rok ten należy uznać za ostatni istniejącego folwarku w Jeziorach.
W miarę zmniejszania się majątku, malała też dzierżawa. W 1878 r. wynosiła ona 1.000 rs. Do dzierżawcy należały korzyści płynące z propinacji, to jest produkcji i rozprowadzania okowity w karczmach własnych oraz sprzedaż spirytusu poza granice swych dóbr, wiatraki oraz za sprzedane drzewo z lasów należących do majątku ziemskiego Gołąbki. W 1878 r. właściciel folwarku Gołąbki sprzedał kolejną część majątku kolejnym nabywcom.
W 1874 r. w Kancelarii Ziemiańskiej w Siedlcach stawili się: Jakób i Agnieszka z Rolich małżonkowie Zabielscy, Karol Karwowski właściciel części dóbr Jeziory oraz Stanisław Józef Rozwadowski, dziedzic folwarku Gołąbki. Agnieszka i Jakób Zabielscy oświadczyli, że są wierzycielami na dobrach Gołąbki i Jeziory na sumę 650 rs. Karol Karwowski zgodził się w tym roku spłacić 550 rs, a pozostałą kwotę 500 rs w roku następnym.
W dniu 22 sierpnia 1874 r. w Sądzie Gubernialnym w Siedlcach stawili się Józef Celiński- właściciel dóbr Bystrzyca, składający zeznanie w imieniu swej żony i z jej upoważnienia, Heleny z Rozwadowskich Celińskiej; Stanisław Józef Rozwadowski-właściciel folwarku Gołąbki; Ignacy Rozwadowski, brat dziedzica, prawdopodobnie podaptekarz w Siedlcach; Teofil Czajkowski - właściciel dóbr Zastawie, działający w imieniu nieletnich dzieci Pawła i Władysława-rodzeństwa Rozwadowskich. Na dobrach Gołąbki zabezpieczone zostały sumy 12.500 złp i 19.000 złp, na rzecz sukcesorów po Pelagii Rozwadowskiej, to jest Heleny Rozwadowskiej Celińskiej, Stanisława Józefa Rozwadowskiego, Ignacego Rozwadowskiego, która to suma w przeliczeniu na ruble w srebrze wynosiła 4725, którą zapłacił nabywca dóbr Gołąbki. Dokonano spłaty 945 rs na rzecz Ignacego Rozwadowskiego, a 1 890 rs otrzymał Teofil Czajkowski na rzecz nieletnich dzieci Pawła i Władysława Rozwadowskich.
Stanisław Józef Rozwadowski w sierpnia 1874 r. spłacił dwóch Żydów Pałkę Borensztejna i Berka Mendelewcwejga na sumę 26 rs 20 kop z dóbr Gołąbki.
Kolejną transakcję zawarli w Sądzie Gubernialnym w Siedlcach w dniu 25 września 1874 r. Franciszek Dąbrowski i Karol Turski współwłaściciel dóbr Gołąbki, który oświadczył, że część majątku kupił od Stanisława Józefa Rozwadowskiego. Natomiast w czerwca I87I r. części nabyli Piotr Zarzycki na rzecz swej żony Józefy z Sobolów, Jakób Dąbrowski i Salomea z Sobolów małżonkowie Dąbrowscy, Franciszek i Katarzyna z Rozwadowskich małżonkowie Dąbrowscy, Fabian Turski i Aleksandra z Łabędzkich, małżonkowie Turscy, Wiktor i Franciszka z Domańskich małżonkowie Smogorzewscy, Józef i Anna z Sobolów małżonkowie Kurkowscy.
W czerwcu 1874 r. swoją część sprzedał Piotr Zarzycki następującym Janowi i Franciszce małżonkom Uziębło 1 włókę gruntu ze wszystkimi prawami, jakie do ogólnych dóbr były przewiązane; Wawrzyńcowi Kudlakowi - 15 mórg gruntu; Konstantemu i Pelagii małżonkom Borkowskim - 15 mórg, ale Kudlakowi i Borkowskiemu bez prawa do propinacji, karczmy, kuźni, wiatraka i ogrodnika należącego do karczmy.
Franciszek i Katarzyna małżonkowie Dąbrowscy sprzedali wcześniej zakupioną część w majątku Rozwadowskiego Józefowi Zalewskiemu, czyli 1włókę gruntu wraz ze wszystkimi prawami do ogółu dóbr ziemskich przynależnymi.
Wiktor i Franciszka małżonkowie Smogorzewscy sprzedali 2 włoki Karolowi Turskiemu, Franciszce ze Szczygielskich Turskiej - 1 włókę, Wojciechowi i Franciszce z Polesów małżonkom Siwiak - 15 mórg, Janowi i Rozalii ze Szczygielskich małżonkom Zabłockim - 15 mórg, Józefowi i Mariannie z Wąsaków, małżonkom Ośkiewiczom - 45 mórg gruntu ze wszystkimi prawami do ogółu dóbr przynależnymi.
Józef i Anna małżonkowie Kurowscy zakupioną wcześniej część majątku ziemskiego w Gołąbkach i Jeziorach sprzedali Wojciechowi i Franciszce z Polesów małżonkom Siwiak - 15 mórg, bez prawa propinacji i karczmy, wiatraka i ogrodnika przy karczmie. Pozostałą część sprzedali po 1.200 rs za jedną włókę, czyli za ogólną kwotę -10.800 rs za 9 włók tzn. 270 mórg.
W Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, wydawanego w latach 1880 - 1904 znajduje się informacja, że w Gołąbkach wsi i folwarku w -1827 r. było 14 domów i 104 mieszkańców, a w roku 1880 21 domów i 199 mieszkańców. W tym czasie folwark Gołąbki z wsiami Gołąbki i Jeziory posiadał 843 morgi, w tym grunty orne i ogrody - 290 mórg, lasu 522 morgi, nieużytki i place -152 morgi. Budynków drewnianych majątek miał 15, jeden wiatrak oraz pokłady torfu, który wykorzystywano na opał i do nawożenia poleśnych pól. Wieś Gołąbki miała 16 domów i l 96 mórg gruntu, a wieś Jeziory 14 osad i 66 mórg gruntu. Nie uwzględniono w tej informacji gruntu, który został zakupiony w majątkach ziemskich w obydwu wsiach.

Gołąbki wsią gminną
Gmina Gołąbki powstała po 1818 r. zapewne po ukazaniu się postanowienia namiestnika z dnia 30 maja tego roku. Dozwalało ono na tworzenie gmin jako jednostki wiejskiej najniższego szczebla administracji kraju, stanowiącej część powiatu. Postanowienie namiestnika dozwalało tworzenie gmin z dóbr prywatnych i instytutowych w tych wsiach, które mają przynajmniej 10 dymów. W początkowym okresie tworzono gminy jednowsiowe. Spotykamy wójtów gminy Biardy, Dąbie , Role i inne. Wkrótce zrezygnowano z tak małych gminy i poczęto tworzyć w Kongresówce gminy obejmujące jakieś rozleglejsze dobra, składające się z kilku lub kilkunastu wsi. Tworzeniem nowych gmin zajęli się głównie właściciele dóbr ziemskich. Zazwyczaj nazwa gminy wywodziła się od wsi jednej z większych i centralnie położonych w tej gminie. Nie zawsze tak jednak było. Właściciel ziemski, w wypadku Gołąbek był nim wtedy Kacper Cichowski, pewnie miał duże uznanie wśród swych kolegów dziedziców sąsiednich majątków ziemskich, którzy zgodzili się by powstała gmina Gołąbki. Jednak dziedzice z dóbr Łazy, Nowowiejscy lub inni, chyba w krótkim czasie siedzibę gminy ulokowali u siebie. Już w II połowie XIX w. w dokumentach źródłowych spotykamy informację, że gmina Gołąbki ma siedzibę w Łazach. Do dziś dnia stoi budynek pogminny w Łazach, w którym do końca 1954 r. funkcjonował urząd tej gminy. Brak dokumentów z początkowego okresu istnienia gminy Gołąbki nie pozwala na ustalenie dokładniejszej daty jej utworzenia oraz okoliczności zmiany siedziby.
Właściciel ziemski, który zorganizował gminę, był najczęściej jej wójtem. W początkowym okresie z własnych funduszy zatrudniał wykształconego kancelistę, który prowadził różnego rodzaju księgi, w tym meldunkowe. Po powstaniu rad i uchwaleniu podatku, w tym na utrzymanie urzędników pracujących w gminie, ustalano wysokość wynagrodzenia dla nich. Jeszcze w okresie I wojny światowej lub po jej zakończeniu spotykamy wójtami gmin właścicieli dóbr ziemskich, np. w gminie Celiny w latach I wojny światowej był Stanisław Lewicki, dziedzic majątku Rogale i części Popław, w Tuchowiczu Aleksy Hempel, w Staninie Stanisław Pac Pomarnacki. Ten ostatni był najdłużej wójtem gminy w Staninie.
Gmina Gąłąbki z siedzibą w Łazach funkcjonowała do 51 grudnia 1954 r. W okresie okupacji niemieckiej jej siedziba okresowo przenoszona była do Łukowa. Obawiano się o dokumenty, które często niszczyła partyzantka polska. Mieli oni niszczyć nakazy kontyngentowe, kolczykowaniae bydła i trzody chlewnej i inne. Tymczasem niszczone były zabytkowe dokumenty z XIX i początku XX w.
Społeczeństwo wsi Gołąbki w okresie międzywojennym nie wyróżniało się działalnością na rzecz poprawy własnego bytu. Jedną jednak z pierwszych inicjatyw światlejszych ludzi tej wsi była organizacja szkoły początkowej, wtedy kiedy nastyły ku temu odpowiednie warunki. Pierwszą organizacją, która tu powstała było Kółko Rolnicze. Według arkusza organizacyjnego powstało ono w 1926 r. W dniu 7 lutego 1925 r. organizacja ta liczyła 52 członków, biorąc pod uwagę, że była to stosunkowo mała wieś, to powyższa liczba jest duża. Zarząd tego kółka w 1925 r. tworzyli: prezes - Baltazar Zaleski, sekretarz - Walerian Grochowski, skarbnik Stanisław Ośkiewicz.
Zgodnie z uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z 1954 r. utworzona została w Gołąbkach Gromadzka Rada Narodowa, której władzą wykonawczą było prezydium na czele z przewodniczącym. W skład utworzonej Gromady Gołąbki weszły: Dminin, Rzymy Rzymki, Jadwisin oraz Rzymy Las. Jej siedziba mieściła się w domu A. Zalewskiej. Małe, źle wyposażone, o słabej, nieprzygotowanej kadrze i złych warunkach lokalowych, nie były w stanie sprostać wymogom współczesnych ludzi oraz pomysłom władzy, która miała inne cele powołując gromady na miejsce starych, sprawdzonych, historycznych gmin. Po kilku latach część wsi zostało dołączonych do Gromady Łazy. Ta również została zlikwidowana. Utworzona została duża Gromada w Aleksandrowie. W jej skład wchodziło aż 15 miejscowość zamieszkałych przez 4726 osób wl970 r., gospodarujących na 6572 ha użytków rolnych. W skład Gromady Aleksandrów wchodziły dwie wsie z gminy Ułan, to jest Gąsiory i Zakrzew. Gromada ta funkcjonowała do grudnia 1972 r. Zgodnie z uhwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z 1971 r. powołane zostały nowe duże gminy. Wszystkie miejscowości, które wchodziły dotychczas do Gromady Aleksandrów weszły w skład gminy największej w powiecie łukowskim – gminy Łuków, funkcjonującej już 31 lat.

Henryk Szczęśniak